Vraaihaaid van spreiken

De aha-erlebnis kwam vijf jaar geleden op 4 mei. Op de Dam, tijdens de Dodenherdenking, sprak Trijntje Oosterhuis: "De verleiden taaid van vraaihaaid is aurlog." Als iemand bij zo'n plechtige gelegenheid een uitspraak mag bezigen die zoveel afwijkt van het ABN, moet er meer aan de hand zijn, dacht Jan Stroop, taalkundige aan de Universiteit van Amsterdam. "Het was zo'n ander Nederlands dan je bij die gelegenheid zou verwachten, dat ik me afvroeg of zij in die uitspraak uniek was." Hij begon erop te letten en constateerde vooral bij jonge, hoogopgeleide vrouwen een verandering in de uitspraak van de tweeklanken ei, ui en au. Voornaamste kenmerk: de ei/ij wordt uitgesproken als een aai. De nieuwe uitspraakvariant doopte hij het Poldernederlands. Er kwam een boek, een site compleet met geluidsfragmenten, en verschillende kranten en tijdschriften besteedden aandacht aan het fenomeen.

Vijf jaar na zijn ontdekking weet Stroop het zeker: het Poldernederlands is geen kortstondige mode, maar zet door, onder vrouwen en ook steeds meer onder mannen. Zijn verwachting: binnen maximaal twee generaties bedient vrijwel iedereen zich van deze variant en zal de ei-klank helemaal plaatsgemaakt hebben voor de aai. Iets wat volgens hem overigens een logische ontwikkeling is. "De ei heeft van nature grote moeite te blijven bestaan. Kijk maar naar het Engelse wife en het Duitse Weib. In het Engels en het Duits is die aai al in de zeventiende eeuw bereikt. In Nederland is de manier waarop de onderwijzer sprak heel lang de norm geweest. Zoals de onderwijzer sprak, wilde je ook spreken."
Doordat mensen tegenwoordig veel minder geïnteresseerd zijn in hun eigen uitspraak, heeft de ei kans gezien uit zijn keurslijf te komen. "Ik vergelijk het altijd met een stuwmeer," zegt Stroop. "De dam, de norm, houdt de verlaging van de ei tegen. Zodra die dam weg is, stort zich de hele watervloed naar beneden." Een metafoor die volgens Stroop bijna letterlijk past: zodra je de onderkaak een beetje laat zakken, klinkt de ei al als een aai.
Ook Cees Manintveld, voormalig nieuwslezer en al bijna 25 jaar eigenaar van het stemmenbureau Multivoice in Hilversum, zijn de veranderingen opgevallen. Hij wijt ze vooral aan de individualisering. "De houding is: ik praat zoals ik wil, en als je het niet goed verstaat, is dat jouw probleem. Mensen gaan ook steeds sneller praten; tieners zijn gewoon niet meer te verstaan. Moet je maar beter opletten, is de gedachte."

In één opzicht wijkt het Poldernederlands af van alle taalveranderingen die zich tot dusver in het Nederlands voltrokken hebben: dat de vrouwen de mannen vóór zijn in een taalverandering die zich verwijdert van het ABN. Stroop: "Vrouwen lopen wel voorop bij taalveranderingen, maar dan is het in de regel conform het ABN. Vrouwen hadden tot voor kort juist de neiging beschaafder te praten dan mannen. Taalkundigen uit de zeventiende eeuw beweren al dat mannen aai zeggen en vrouwen ij. Nu zie je dat vrouwen platter praten dan even goed opgeleide mannen." In de sociolinguïstiek werd altijd aangenomen dat vrouwen verzorgder spraken omdat ze minder middelen hadden dan mannen om zich maatschappelijk te onderscheiden. Ze hadden geen baan, ze hadden geen auto, dus een verzorgde uitspraak was dan een middel om status te verkrijgen. Stroop: "De meeste vrouwen hebben inmiddels echter zelf een maatschappelijke loopbaan en vinden bovendien dat ze al genoeg status aan zichzelf ontlenen."

Enige status heeft het Poldernederlands in zijn korte geschiedenis wel verworven, zo constateert Manintveld. Maar dat is volgens hem niet iets waar mensen zich van bewust zijn. "Het is als een straatbeeld. Je groeit er langzaam in. Het is overal om je heen. De vraag naar klassiek geschoolde sprekers zien wij duidelijk afnemen. Mensen als Bruni Heinke en Joop van Zijl hebben minder werk. En iemand als Katja Schuurman wordt vaak gevraagd."

Schuurman is, met haar Lijst 0-collega Bridget Maasland, een prominente spreekster van het Poldernederlands. Schuurman: "Met de autslag gaan we volgende week naar Hans Daaikstal." De politiek is overigens een goede leverancier van Poldernederlands-spreeksters, en dan in het bijzonder de linkse partijen: Karin Adelmund, Hedy d'Ancona, Sharon Dijksma, Agnes Kant, Edith Mastenbroek en Marijke Vos spreken allen Poldernederlands. Buiten de politiek bedienen schrijfster Manon Uphoff, weervrouw Marjon de Hond en nieuwslezeres Sacha de Boer zich van de nieuwe uitspraakvariant. Onder de mannen spreekt Martin Bril het 'zuiverste' Poldernederlands, maar Thomas Acda, Ronald Giphart en Syb van der Ploeg van De Kast komen aardig bij hem in de buurt.

Manintveld verwacht, in tegenstelling tot Stroop, dat er een tegenbeweging komt. "Mensen krijgen vanzelf weer behoefte aan een duidelijk verstaanbaar Nederlands. Wij gaan dit najaar trainingen verzorgen voor mensen uit het vak en ook voor andere geïnteresseerden. Daartoe hebben we Qletz in het leven geroepen, een speciale organisatie. Dat zouden we niet doen als daar geen vraag naar was."

Stroop zou willen dat hij Manintveld gelijk kon geven, maar onderzoek van neerlandica Renée van Bezooijen sterkt hem in zijn verwachting dat het ABN verdwijnt. Vier groepen mensen, jonge vrouwen, vrouwen van middelbare leeftijd, jonge mannen en mannen van middelbare leeftijd, moesten oordelen over geluidsfragmenten. Het oordeel van de jonge vrouwen week daarbij op één punt consequent af van de andere groepen. Ze wezen wel precies dezelfde fragmenten als ABN aan als de andere luisteraars en ze vonden ook dat het Poldernederlands slordiger was dan het ABN, maar uit de vraag 'Wil je zo praten?' bleek dat de jonge vrouwen net zo lief Poldernederlands spraken als ABN.
"Als de jonge generatie Poldernederlands al net zo waardeert als ABN, dan zal de volgende generatie Poldernederlands ongetwijfeld beter vinden dan ABN," kijkt Stroop vooruit. "Bedenk daarbij dat het onderwijzend personeel van crèche tot middelbaar onderwijs voor het grootste gedeelte uit vrouwen bestaat, en die spreken meestal Poldernederlands. Een kind kan voorspellen dat Poldernederlands het ABN van de toekomst is."

Betreurt Stroop het niet dat de ei-klank afsterft? "Nee, hoor. Ik constateer alleen maar. Ik ben taalkundige."
Maar vindt hij het niet een heel klein beetje erg als het ABN verdwijnt? Stroop: "Ik imiteer het Poldernederlands in ieder geval niet en ik heb ook geen behoefte dat te doen." |

Het boek Poldernederlands verscheen in 1998 bij Bert Bakker. Voor gesproken fragmenten van bekende spreeksters: www.hum.uva.nl/poldernederlands