Als je kijkt naar hoe politici en aanverwante woordvoerders zich vandaag de dag plegen uit te drukken dan kun je zeggen dat dat weinig origineel is, om niet te zeggen onduidelijk en vaag, niet opzettelijk maar ongemerkt. In mijn vorige zin heb ik daar een staaltje van toegepast, waarschijnlijk zonder dat de lezer dat gemerkt heeft. Ik bedoel het gebruik van het werkwoord kijken: als je kijkt, zonder dat in de rest van de zin de resultaten van dat kijken blijken, zoals juist wel in: "Als je kijkt in de figuur hierboven (of tabel 85B van BINAS), dan zie je dat bij ca 4 kHz de gehoordrempel een stukje onder de 0 duikt. (www. natuurkunde.nl).
In de volgende citaten betekent kijken niet veel meer dan ‘letten op’: "Maar als je kijkt naar de voorkant (loketkant, de applicatiekant) dan zie je dat daar nog veel ontwikkelingen worden doorgezet per dienst."(www. finalist.com). En: "Als je kijkt naar de arbeidsmarkt, wordt er veel gedaan om mensen te begeleiden, maar blijft een aantal groepen toch aan de zijkant staan." (www. loopbaan.nl/)
Dat als je kijkt naar is inmiddels een heel populaire uitdrukking geworden. Er passeert geen interview met een politicus of minister of minstens een van zijn zinnen begint ermee. Hier een uiterst kleine selectie uit de 250.000 "Als je kijkt naar" hits bij Google:
Lousewies van der Laan (D66): Als je kijkt naar (30-05-2006)
Maria van der Hoeven (CDA): als je kijkt naar (11-10-2006)
Maxime Verhagen (CDA): als je kijkt naar (3 maart 2006)
Laetitia Grifftith VVD): Nou, als je naar de debatten met minister Donner kijkt (2006)
Fatma Koser Kaya (D66): als je kijkt naar( 16-02-2006)
Bas van der Vlies (SGP): Als je kijkt naar (18-09-2006)
We hebben hier steeds te maken met een werkwoord kijken dat iets anders betekent dan het alledaagse kijken. Dat blijkt telkens uit het vervolg op deze inleidende zin. Verhagen bijvoorbeeld zegt: "Als je kijkt naar de voorstellen zoals wij die ontwikkeld hadden [.............] denk ik dat die ervoor gezorgd hebben dat we in 2002 en 2003 de grootste partij werden." Hier staat gewoon wartaal (‘als je kijkt.... denk ik’) voor wat hij waarschijnlijk wil zeggen: ‘Ik denk dat onze voorstellen ervoor hebben gezorgd dat wij de grootste partij werden.’
In de opzet Werkstuk basis onderwijs, provincie Noord-Holland staat: "Het water staat centraal als je kijkt naar de geschiedenis van de handel". Van deze zin didactisch geïnspireerde zin (PABO-Nederlands?) is het moeilijk de betekenis te doorzien: middenin de geschiedenis van de handel staat het water? Misschien dit: ‘De geschiedenis van de handel bewijst dat water er een centrale rol in heeft gespeeld.’
Omdat Google voornamelijk schrijftaal, o.a. ook opgeschreven interviews, doorzoekt, mogen we gerust aannemen dat het gebruik van de uitdrukking in de spreektaal veel frequenter is. Die indruk had ik als luisteraar in elk geval allang. Hoezeer het grote aantal hits van als je kijkt naar door zijn betekenisverandering een stereotiepe uitdrukking geworden is, blijkt uit de vergelijking met als je luistert naar. Die scoort 9.240 keer, een fractie dus van de kwart miljoen van die met kijkt. Bij de luistert-variant is het ook altijd duidelijk dat het om het gewone luisteren gaat.
Vraag is natuurlijk hoe de uitdrukking als je kijkt naar zo van zijn letterlijke betekenis los kon geraken. Het begin van een antwoord meen ik gevonden te hebben in gebruiksgevallen als de volgende. Boris van der Ham (D66): "Als je kijkt naar landbouwbeleid [....] dan zijn CDA en VVD hopeloos conservatief." Nu zijn CDA en VVD naar mijn mening ook hopeloos conservatief als je uit het raam kijkt, maar Van der Ham bedoelt ’Als je kijkt naar het landbouwbeleid van CDA en VVD dan zie je dat ze hopeloos conservatief zijn’. Er is met andere woorden een gedachtesprong in de zin aanwezig, net als in het volgende citaat:
"Als je kijkt naar de geschiedenis van de socialistische beweging, [dan zie je dat JS] dan is vrijheid op cruciale momenten altijd de grondslag geweest." (Wouter Bos interview mei 2006).
Ook hier een ontbrekende schakel tussen de twee delen van de mededeling. Doordat die schakel steeds vaker ging ontbreken, kon kijken zich steeds verder verwijderen van zijn letterlijke betekenis. Dat is zeker het geval in dit citaat: "En als je kijkt naar het terugkeer beleid: dan verwacht ik dat we daar eind 2006 een heldere organisatie hebben zitten die het halen van de terugkeercijfers garandeert." (Minister Verdonk, interview Justitie voorjaar 2006). Bedoeld is: wat het terugkeerbeleid betreft, verwacht ik.......
Het lijkt erop dat in het publieke Nederlands steeds ongebruikelijker wordt om precies et zeggen wat er bedoeld wordt en liever gebruik te maken van clichés. Behalve het passe-partout als je kijkt naar; is ook de betekenis en de gebruiksontwikkeling van het werkwoord zeggen daar een goed voorbeeld van. In het verlengde van veel zinnen met ‘als je kijkt naar’ komen we dat nieuwe ‘zeggen’ ook vaak tegen:
"Als je kijkt naar de huidige situatie, dan kun je zeggen die is niet optimaal." (www. tiel.nl)
"Als je kijkt naar ons land en onze cultuur, dan kun je zeggen dat die niet langer gevormd wordt door Bijbelse waarden." (www. baptisten-amersfoort.nl)
"Kijk je dus naar de langere termijn dan kun je zeggen dat de PvdA het verlies uit 2002 weer terug heeft teruggewonnen." (demarne. christenunie.nl)
In deze citaten is dat zeggen op te vatten als een synoniem van concluderen. In deze betekenis komt het woord in het Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) niet voor. De betekenis daar die er nog het dichtst bij komt is nr. 23): ‘Van oordeel zijn, van meening zijn; vinden, meenen, oordeelen.’. Maar we zijn er nog niet. Ook de betekenis van zeggen is op drift geraakt zoals uit de volgende citaten blijkt:
"Vervolgens kun je zeggen: ik gooi er een windmolenpark af en kijk wat er met de stabiliteit van het elektriciteitsnet gebeurt." (www. delta.tudelft.nl).
"Dan kun je zeggen: wij doen helemaal niets." (www. assen.nl)
Hier heeft zeggen zijn oorspronkelijke betekenis ‘iets meedelen’ ingeruild voor een daadkrachtiger betekenis: In het eerste geval: 'als ik nu dat windmolenpark eraf gooi', in het tweede: 'we doen niets'. In beide gevallen heeft zeggen geen betekenis. Soms ‘zegt’ men iets, bijvoorbeeld tegen dierenmishandeling. Hoe kun je, vraagt Aleid Wolfsen (PvdA) zich af, voorkomen dat mensen in herhaling vervallen: "Dat kun je het beste doen door te zeggen: u mag in de toekomst geen dieren meer houden. Dat is veel effectiever dan een geldboete of een gevangenisstraf". Zeggen betekent hier ‘bepalen’ of ‘besluiten’.
Ook de voorzitter van het kabinet, premier Balkenende, draagt zoals te verwachten, zijn steentje bij. Uit een interview met Witteman van 17-04-2004 drie citaten:
"Het is mooier om geld uit te geven, dan om te zeggen van we moeten een tandje minder." "En doe je niets, dan betekent dat je echt forse problemen gaat krijgen en dan kun je zeggen van doe maar niets, maar dat betekent dan dat je zaken doorschuift naar latere jaren."
"Dat betekent dat je dan kunt zeggen: nou, omdat de situatie wat gunstiger is voor de burger, zouden we iets kunnen doen in dit geval van de premie die je betaalt voor de AWBZ, die kunnen we ietsje verhogen."
Als je kijkt naar taalveranderingen die profijtelijk en handig zijn voor de taalgebruiker dan kun je in elk geval zeggen dat de minister-president zijn verantwoordelijkheid neemt.
